Саба?ты? ма?саты:О?ушыларды? моногибридті будандастыруды? генетикалы? за?дылы?тары туралы білімдерін тере?дету.
Міндеттері:
Білімділік: Моногибридті будандастыру кезіндегі т??ым?уалаушылы? за?дылы?тарыны? цитологиялы? негіздерін ашып, генетикалы? терминдер ж?не символикалармен ж?мыс істеу да?дыларын генетикалы? есептер шы?аруда ?олдануда жал?астыру.
Дамытушылы?: М?селелерді шешу кезінде негізгілерін ай?ындай алу, зерттеу-ізденушілік ?абілеттерін , ?здігінен ?осымша ?дебиеттермен ж?мыс істей білу икемдіктерін ?алыптастыруды ж?не логикалы? ойлау ?абілеттерін дамыту.
Тапсырма 1. К?п н?ктені? орнына биологияны? ?андай ба?ытын жаз?анымыз д?рыс?
Б?л с?ра??а жауап беру ?шін ертедегі философ Демокритты? мына с?здерін еске т?сірейік: « ... денені? барлы? б?лшектерінен т??ым, дені саудан дені сау, аурудан-ауру, таз бастан-таз бас, к?к к?зден к?к к?з шы?ады». Жас философ м?ны бізді? д?уірімізге дейінгі бесінші ?асырды? ?зінде-а? б?л за?дылы?ты? себебін аны?тау ма?сатында айт?ан еді. Алайда 1865 жылы Чехословакияны? Брно ?аласыны? монахы б?л за?дылы?ты аны?тап, ?ылымны? негізін сал?ан. Б?л кім ж?не ол ?андай ?ылымны? негізін ?алады?
Тапсырма 2. Неге ХХІ ?асыр генетика ?асыры болуы керек?
?азір ?лемде ?орша?ан ортамен байланысты адамны? денсаулы?ы е? ?ткір м?селеге айналды.
Адам геномында 35 мы? ген бар, оларды? ?зерістері мы?да?ан т??ым?уалаушылы? аурулар?а алып келеді. ?аламшар т?р?ындарыны? 5 %-ы осы ауруларды тасымалдаушылар. К?ршілес Ресей статистикасына с?йенсек 1000 баланы? 40-50-інде туа біткен т??ым ?уалайтын аурулар болады екен. ?лемде осы м?селені шешуге к?п к?ш ж?мсалуда. Адам денсаулы?ы ?ркімні? ?зіне байланысты. Сонды?тан кез келген адам ?ажайып ?ылым – генетиканы? негізін білуі керек. Енді осы генетиканы? атасы Грегор Мендельді? ?мірбаянымен танысайы?.
Мендельді? ?лемге ?йгілі т??ым ?уалау за?дылы?тары 1865 жылы жариялан?анымен, сол кезде толы? ?олдау таппай 1900 жыл?а дейін белгісіз болып ?алды.Себебі ол кезде жасуша туралы м?ліметтер жеткіліксіз еді.
Ал ?азір цитология ?ылымы жан-жа?ты зерттеулер н?тижесінде, орасан зор табыстар?а жетті.Сонды?тан Мендель за?дарына цитологиялы? т?р?ыда негіздеме беруге толы? м?мкіндік бар.(Видео к?ру , талдау ?рі ?арай интерактивті та?тада, слайдта моногибридті будандастыруды? за?дылы?тарын цитологиялы? негіздері схемасын т?сіндіру).
Зерттеу зерзаты ретіндегі асб?рша?ты? ерекшеліктері
1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен ай?ын ажыратылатын к?птеген сорттары бар;
2) ?сіруге ?олайлы;
3) г?ліндегі жыныс м?шелері к?лте жапыра?шалармен толы? ?ал?аланып т?ратынды?тан, ?здігінен тоза?данады. Сонды?тан ?р сорт ?зінше таза дамып-жетілетіндіктен, белгілері ?рпа?тан-?рпа??а ?згеріссіз беріледі;
1) будандастыру ?шін бір-бірінен ж?п белгілері бойынша ай?ын ажыратылатын бір т?рді? даралары алынады;
2) зерттелетін белгілер т?ра?ты, я?ни бірнеше ?рпа? бойы ?айталанып отырады;
3) ?р ?рпа?та?ы алын?ан будандар?а жеке талдау жасалып, на?тылы санды? есептеулер ж?ргізілді.
Гаметалар тазалы?ы ережесі. Бірінші буында алынатын будандарды? біркелкі болуы мен екінші буын ?рпа?тарында белгілерді? ажырау ??былысын т?сіндіру ?шін Мендель гамета тазалы?ы болжамын ?сынды. Оны? м?ні — организмні? кез келген белгі-?асиетіні? дамуын т??ым ?уалау факторы, я?ни ген аны?тайды. Мысалы, раушан ?сімдігіні? ?ызыл г?лділері мен а? г?лділерін алып будандастыр?анда, бірінші буданды? ?рпа?ты? барлы?ы ?ызыл г?лді бол?ан. Ол бірінші будан ?рпа?та ?ызыл г?лді ?сімдікті? доминантты “А гені бар гаметасы мен а? г?лдіні? рецессивті “а гені бар гаметаларыны? ?осылуыны? н?тижесі болып есептеледі. Сонды?тан, оларды? генотипінде г?лді? ?ызыл т?сін де, а? т?сін де аны?тайтын гендер болады. Біра? ?ызыл т?сті? гені доминантты бол?анды?тан, бірінші ?рпа?ты? барлы?ы да ?ызыл г?лді болады. Сонда оларды? фенотипі бірдей бол?анымен генотипінде екі т?рлі ген бол?аны. Ал ондай будан организмнен гамета т?зілгенде о?ан тек ?ана доминантты А гені немесе рецессивті а гені беріледі. Б?л жа?дайда будан организмні? гаметасында аллельді (ж?п) гендер бір-бірімен араласып кетпей, таза к?йінде са?талады. М?ны гамета тазалы?ы дейді.
?рине, Мендель будан организмнен гамета т?зілу кезінде генні? таралу процесін клетканы? на?ты бір материалды? ??рылымдарымен ж?не клетканы? б?ліну механизмімен байланыстыра алмады.
Алайда, Г.Мендель хромосомалы? теория ?алыптаспай т?рып-а?, мейозды? б?лінуді? механизмі мен гендерді? ?рекеттері туралы к?ні б?рын д?рыс болжам жасап, гамета тазалы?ы туралы ережесін ?сынды.
Мендель т?жірибелері;
Бір-бірінен бір ж?п белгілері бойынша айырмашылы?ы бар дара?тарды моногибридті будандастыру деп атаймыз
Реципрокты будандастыру деп доминатты ж?не рецессивті белгісі бар организмдерді аналы? ретінде де,аталы? ретінде де пайдалануды айтады.Реципрокты будандастыру кезінде тура ж?не кері будандастырулар ж?ргізіледі.Мысалы, АА х аа-тура, ал аа х АА-кері будандастыру. Белгілерді? т??ым ?уалауын гибридологиялы? анализ ?дісімен зерттеуде кейде ?айыра будандастыру немесе беккрос деп аталатын будандастырулар ?олданылады. Ол бірінші гибрид ?рпа? F1-ді гомозиготалы (доминантты немесе рецесивті) формалармен будандастыру болып табылады ж?не осындай будандастырудан алын?ан ?рпа?ты Fa деп белгілейді.Оны былайша жазу?а болады:
Жалпы басымдылы? дегеніміз - бір белгілерді? екіншісінен басым болуы.
Талдай будандастыру;
Талдай ша?ылыстыру. К?пшілік жа?дайда а?заны? фенотипіне ?арап, оны? генотипін ажырату м?мкін емес. Тек, рецессивті белгісі бар дараны? ?ана фенотипі бойынша оны? генотипі жайлы айту?а болады. ?йткені ондай а?за рецессивті ген бойынша міндетті т?рде гомозиготалы (аа) болуы тиіс, егер оны гетерозиготалы деп алса?(Аа), рецессивті белгіні? орнына доминантты белгі жары??а шы??ан болар еді. Фенотиптері ??сас ?сімдіктер мен жануарларды? генотиптерін аны?тау ма?сатында талдай ша?ылыстыру ж?ргізіледі. Ол ?шін генотипі белгісіз дара рецессивті белгісі бар гомозиготалы дарамен ша?ылыстырады. Егер алын?ан ?рпа? біркелкі болса, зерттеліп отыр?ан дараны? генотипі гомозиготалы, ал ажырау ж?ріп екі т?рлі белгі к?рінсе, оны? гетерозиготалы бол?аны.
Просмотр содержимого документа
«моногибридті будандастыру »
Сабақтың тақырыбы: Моногибридті будандастыру.
Сабақтың мақсаты:Оқушылардың моногибридті будандастырудың генетикалық заңдылықтары туралы білімдерін тереңдету.
Міндеттері:
Білімділік: Моногибридті будандастыру кезіндегі тұқымқуалаушылық заңдылықтарының цитологиялық негіздерін ашып, генетикалық терминдер және символикалармен жұмыс істеу дағдыларын генетикалық есептер шығаруда қолдануда жалғастыру.
Дамытушылық: Мәселелерді шешу кезінде негізгілерін айқындай алу, зерттеу-ізденушілік қабілеттерін , өздігінен қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білу икемдіктерін қалыптастыруды және логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Генетика ғылымын дамытудағы ғалымдардың еңбегімен таныстыра отырып, оқушыларды еңбексүйгіштікке, адамгершілікке тәрбиелеу, тұқымқуалаушылыққа әсері болғандықтан салауатты өмір сүруге баулу
Сабақтың түрі: RWST технологиясы негізінде
Сабақтың типі: жаңа материалды игерту
Сабақ әдісі: Миға шабуыл,есептер шығару, сұрақ-жауап, әңгімелеу, раунд-робин әдістері.
Сабақты ұйымдастыру түрі: жеке, жұптық, топтық, ұжымдық
Сабаққа қолданылатын құрал-жабдықтар: компьютер, интерактивті тақта, кестелер, Электрондық оқулық
Пәнаралық байланыс: математика, әдебиет.
Сабақ барысы:
1.Ұйымдастыру:
2. Сабақтың жоспары:
І. Қызығушылықты ояту. Ұйымдастыру
ІІ. Мағынаны ажырату.
1. Генетиканың даму тарихы;
2. Мендель- генетика ғылымының атасы;
3. Зерттеу зерзаты ретіндегі асбұршақтың ерекшеліктері;
8.Басымдылық типтері:толық, шала және қосбасымдылық;
9 .Талдай будандастыру;
10.Терминологиялық сөздік;
11.Сарамандық жұмыс №1.Моногибридтік шағылыстыруға генетикалық есептер шығару әдісі;
lll. Ой толғау
12. Сызбанұсқа талдау;
14. Оқушыларды бағалау критерийі және үйге тапсырма.
15. Сабақты аналитикалық талдау жасай отырып, қорытындылау;
Күтілетін нәтиже:
Оқушылар генетикалықұғымдарды еске түсіріп, моногибридтік шағылыстыруға генетикалық есептер шығару әдістерінталдайды, білімдерін тереңдетеді және жүйелейді.
Жаңа сабақты түсіндіру
«ХХІ ғасыр биология ғасыры, дәлірек айтқанда ...... ғасыры» деп аталады.
Балалар, бүгінгі сабақты тақтада жазылған сөздерден бастағым келіп тұр (1 оқушы дауыстап оқиды).
Тапсырма 1. Көп нүктенің орнына биологияның қандай бағытын жазғанымыз дұрыс?
Бұл сұраққа жауап беру үшін ертедегі философ Демокриттың мына сөздерін еске түсірейік: « ... дененің барлық бөлшектерінен тұқым, дені саудан дені сау, аурудан-ауру, таз бастан-таз бас, көк көзден көк көз шығады». Жас философ мұны біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасырдың өзінде-ақ бұл заңдылықтың себебін анықтау мақсатында айтқан еді. Алайда 1865 жылы Чехословакияның Брно қаласының монахы бұл заңдылықты анықтап, ғылымның негізін салған. Бұл кім және ол қандай ғылымның негізін қалады?
Тапсырма 2. Неге ХХІ ғасыр генетика ғасыры болуы керек?
Қазір әлемде қоршаған ортамен байланысты адамның денсаулығы ең өткір мәселеге айналды.
Адам геномында 35 мың ген бар, олардың өзерістері мыңдаған тұқымқуалаушылық ауруларға алып келеді. Ғаламшар тұрғындарының 5 %-ы осы ауруларды тасымалдаушылар. Көршілес Ресей статистикасына сүйенсек 1000 баланың 40-50-інде туа біткен тұқым қуалайтын аурулар болады екен. Әлемде осы мәселені шешуге көп күш жұмсалуда. Адам денсаулығы әркімнің өзіне байланысты. Сондықтан кез келген адам ғажайып ғылым – генетиканың негізін білуі керек. Енді осы генетиканың атасы Грегор Мендельдің өмірбаянымен танысайық.
Мендельдің әлемге әйгілі тұқым қуалау заңдылықтары 1865 жылы жарияланғанымен, сол кезде толық қолдау таппай 1900 жылға дейін белгісіз болып қалды.Себебі ол кезде жасуша туралы мәліметтер жеткіліксіз еді.
Ал қазір цитология ғылымы жан-жақты зерттеулер нәтижесінде, орасан зор табыстарға жетті.Сондықтан Мендель заңдарына цитологиялық тұрғыда негіздеме беруге толық мүмкіндік бар.(Видео көру , талдауәрі қарай интерактивті тақтада, слайдта моногибридті будандастырудың заңдылықтарын цитологиялық негіздері схемасын түсіндіру).
Зерттеу зерзаты ретіндегі асбұршақтың ерекшеліктері
1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар;
2) өсіруге қолайлы;
3) гүліндегі жыныс мүшелері күлте жапырақшалармен толық қалқаланып тұратындықтан, өздігінен тозаңданады. Сондықтан әр сорт өзінше таза дамып-жетілетіндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі;
4) Бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозаңдандыру арқылы өсімтал будандар алуға болады.
Гибридологиялық әдіс
1) будандастыру үшін бір-бірінен жұп белгілері бойынша айқын ажыратылатын бір түрдің даралары алынады;
2) зерттелетін белгілер тұрақты, яғни бірнеше ұрпақ бойы қайталанып отырады;
3) әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау жасалып, нақтылы сандық есептеулер жүргізілді.
Гаметалар тазалығы ережесі. Бірінші буында алынатын будандардың біркелкі болуы мен екінші буын ұрпақтарында белгілердің ажырау құбылысын түсіндіру үшін Мендель гамета тазалығы болжамын ұсынды. Оның мәні — организмнің кез келген белгі-қасиетінің дамуын тұқым қуалау факторы, яғни ген анықтайды. Мысалы, раушан өсімдігінің қызыл гүлділері мен ақ гүлділерін алып будандастырғанда, бірінші будандық ұрпақтың барлығы қызыл гүлді болған. Ол бірінші будан ұрпақта қызыл гүлді өсімдіктің доминантты “А гені бар гаметасы мен ақ гүлдінің рецессивті “а гені бар гаметаларының қосылуының нәтижесі болып есептеледі. Сондықтан, олардың генотипінде гүлдің қызыл түсін де, ақ түсін де анықтайтын гендер болады. Бірақ қызыл түстің гені доминантты болғандықтан, бірінші ұрпақтың барлығы да қызыл гүлді болады. Сонда олардың фенотипі бірдей болғанымен генотипінде екі түрлі ген болғаны. Ал ондай будан организмнен гамета түзілгенде оған тек ғана доминантты А гені немесе рецессивті а гені беріледі. Бұл жағдайда будан организмнің гаметасында аллельді (жұп) гендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сақталады. Мұны гамета тазалығы дейді.
Әрине, Мендель будан организмнен гамета түзілу кезінде геннің таралу процесін клетканың нақты бір материалдық құрылымдарымен және клетканың бөліну механизмімен байланыстыра алмады.
Алайда, Г.Мендель хромосомалық теория қалыптаспай тұрып-ақ, мейоздық бөлінудің механизмі мен гендердің әрекеттері туралы күні бұрын дұрыс болжам жасап, гамета тазалығы туралы ережесін ұсынды.
Мендель тәжірибелері;
Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша айырмашылығы бар дарақтарды моногибридті будандастыру деп атаймыз
Реципрокты будандастыру деп доминатты және рецессивті белгісі бар организмдерді аналық ретінде де,аталық ретінде де пайдалануды айтады.Реципрокты будандастыру кезінде тура және кері будандастырулар жүргізіледі.Мысалы, АА х аа-тура, ал аа х АА-кері будандастыру. Белгілердің тұқым қуалауын гибридологиялық анализ әдісімен зерттеуде кейде қайыра будандастыру немесе беккрос деп аталатын будандастырулар қолданылады. Ол бірінші гибрид ұрпақ F1-ді гомозиготалы (доминантты немесе рецесивті) формалармен будандастыру болып табылады және осындай будандастырудан алынған ұрпақты Fa деп белгілейді.Оны былайша жазуға болады:
Aa x AA немесе Aa x aa.
Басымдылық типтері:толық, шала және қос басымдылық
Жалпы басымдылық дегеніміз - бір белгілердің екіншісінен басым болуы.
Талдай будандастыру;
Талдай шағылыстыру. Көпшілік жағдайда ағзаның фенотипіне қарап, оның генотипін ажырату мүмкін емес. Тек, рецессивті белгісі бар дараның ғана фенотипі бойынша оның генотипі жайлы айтуға болады. Өйткені ондай ағза рецессивті ген бойынша міндетті түрде гомозиготалы (аа) болуы тиіс, егер оны гетерозиготалы деп алсақ(Аа), рецессивті белгінің орнына доминантты белгі жарыққа шыққан болар еді. Фенотиптері ұқсас өсімдіктер мен жануарлардың генотиптерін анықтау мақсатында талдай шағылыстыру жүргізіледі. Ол үшін генотипі белгісіз дара рецессивті белгісі бар гомозиготалы дарамен шағылыстырады. Егер алынған ұрпақ біркелкі болса, зерттеліп отырған дараның генотипі гомозиготалы, ал ажырау жүріп екі түрлі белгі көрінсе, оның гетерозиготалы болғаны.
Сарамандық жұмыс №1. Моногибридтік шағылыстыруға генетикалық есептер шығару әдісі:
Есептерді шығару барысында мынадай мәселелерді ескеру қажет.
А. Есептің шартын мұқият оқып шығып, тұкым қуалайтын белгілерді аныктау.
Ә. Осы белгілерді бакылайтын гендердің аллельдерін белгілеу;
Б. Есептің шартында көрсетілген ата- ананың және ұрпақтын генотипін біліп, оны генетикалық формуламен немесе хромосомалық үлгімен көрсету.
В. Будандастыру кезінде түзілген гаметалар барлық типтерін үлгімен белгілеп, ұрықтану нәтижесінде пайда болатын зиготалардың барлық типтерін көрсету;
Г. Пеннет торын сызып,оған жұмыртқа жасушаларының типтерін сол жағындағы тік бағытқа, сперматозоидтердің типтерін жоғарыдағы қөлденең бағытка жазады;
Ғ. Пеннет торын толтырғанда ұрпак дараларының генотипін жазып, ондағы әртүрлі фенотиптер мен генотиптердің сандық қатынасын көрсету кажет
Есеп №1 Берілген суреттерге есеп құрастырып шығарыңыз.
Есеп №2 Анасының қан тобы гомозиготалы А (ІІ), ал әкесінің қан тобы гомозиготалы В (ІІІ) болатын отбасының балаларында қандай қан тобы болуы мүмкін?
Есеп №3 Генотиптері АА, Вв, Сс, ДД болатын ағзаларға тән мүмкін болатын гаметаларын тап?
Сабақты аналитикалық талдау жасай отырып, қорытындылау;
Раунд-робин әдісі арқылы жаңа сабақты пысықтау,әр оқушы жаңа сабақ бойынша бір сөйлеммен өз түсініктерін айтады.
Сызбанұсқа талдау, бекіту сұрақтары;
Тұқымқуалаушылықтың жалпы ұғымдары
Т
Ген
Тұқымқуалаушылықтың Мендель заңдарына бағынуы
Тұқымқуалаушылық
олық және толымсыз доминанттылықты салыстырып, Венн диаграммасына салыңыз
1.Гибридтерінің бірінші ұрпағы біркелкі. Ажырау жоқ. Гетереозиготалы ұрпақтары аралықфенотип. 2.Екінші ұрпақта екеуінде де генотип бойынша 1:2:1 ажырау жүреді 3. Айырмашылығы:Екінші ұрпақта толық доминанттылықта фенотип бойынша 3:1 ажырауы, толымсыз доминанттылықта 1:2:1 ажырауы жүреді
