Х?ІІІ ?. Халы? ауыз ?дебиетіні? к?рнекті ?кілдері: А?тамберді жырау (1675-1768жж), а?ын Т?ті?ара жырау ?мбетей 1706-1778жж, Б?хар жырау (1684-1781), Жана? а?ын (1775-1846жж) айтыскер а?ын, «?озы К?рпеш- Баян С?лу» романыны? ерекше н?с?асын са?та?ан.?сiресе со??ы шы?армалары Абылай кезiндегi ?аза? ?о?амыны? iшкi ?мiрi туралы ма?ызды ма?л?мат к?зi болып табылады. XVIII ?асырда?ы тарихи т?л?аларды? к?рделi ?мiрiн, ?айшылы?ты тарихи т?л?асын ж?не тамаша ерлiктерiн зерттеуде ?мбетей жырларыны? ма?ызы аса зор. Бiзге келiп жеткен б?л жырлар ауыз ?дебиетiнi? ?лгiлерi бол?анды?тан толы? ж?не ж?йелi ?алпында са?талма?ан. Солай бола т?рса да, ?мбетейдi? жырларын бiлу ар?ылы ол ?мiр с?рген заманда?ы тарихи т?л?аларды? орны мен ма?ы- зын ай?ындай т?семiз. XVIII ?асырда?ы ?аза? ?дебиетiнi? алды??ы ?атарда?ы ?кiлдерiнi? бiрi Б??ар жырау (1684—1781 жж.) — ?ал?аман батырды? баласы, ?аза? хал?ыны? тарихында?ы ?лы т?л?аларды? бiрi. ?мiрiнi? со??ы жылдары Абылайды? ке?есшiсi бол?ан. Хан а?ынды ерекше ы?ыласпен ты?дап, айт?анына ??ла? салып отыр?ан. Ол ар?ын тайпасы ны? ?аржас руынан шы??ан. Ауызынан ?ле? т?гiлiп т?ратынды?- тан замандастары оны “к?мекей ?улие” деп те ата?ан. Жы рау Абылай ханнан б?рын?ы ата?ты Т?уке ханны? да ?рi заман- дасы, ?рi жыршысы болып халы?ты? бiрлiгi ж?не б?тiндiгi ?шiн к?рескен тарихи т?л?а. Халы? оны ?улие, дана ж?не к?реген жырау ретiнде аса ??рметтеген. Ол: “?аракерей ?а бан бай, ?анжы?алы Б?генбай, ?аздауысты ?азыбек, Ша?ша??лы Ж?нiбек, Ормандай к?п Орта ж?з, Солардан шы??ан т?рт тiрек”, — деп ?алма? бас?ыншыларына ?арсы елдi ж?мылдыра ?лкен р?л ат?ар?ан тарихи т?л?аларды жыр ?а ?осып, оларды бас?алар?а ?лгi ретiнде ?сынып отырды.
XVIII ?асырда?ы ?аза? поэзиясыны? жар?ын ?кiлдерiнi? бiрi — Жана? а?ын (1775—1846 жж.) а?ындар айтысында же?iстi ?олдан бермеген суырыпсалма. Шы?ыс ?аза?стан облысы, б?рын?ы Абыралы ауданында д?ниеге келген Жа- на? бар ?мiрiн ту?ан ?лкесiн аралаумен ?ткiзген. Ата?ты а?ынны? Орынбаймен айтысы бiздi? заманымыз?а дейiн жетiп отыр. Жана? шы?армашылы?ыны? е? басты жетiстiгi — “?озы К?рпеш — Баян с?лу” поэмасыны? ерекше бiр н?с?асыны? ?азiрге дейiн са?талуы дер едiк.
1. ?аза? ?лкесiн ?андай экспедициялар зерттеген?
2. Орыс ?алымдарынан ?аза?станды зерттеген кiмдер?
3. XVIII ?асырда?ы ?аза? а?ындарыны? шы?армаларында ?андай басты о?и?алар суреттелген?
4. XVIII ?асырды? к?рнектi а?ын-жырауларыны? м?раларын сипат- та?дар.
І?. Жа?а саба?ты бекіту
М?тінмен ж?мыс ( 10 минут ішінде та?ырыптан он екі кіллті с?зді табу
Қазақстанның күнделікті өмірі мен тарихы туралы И.Муравин, Д.Гладышев, Я.Гуляев қалдырған.
Шетел саяхатшылары Қазақстанды зерттеген: П.С.Паллас-«Ресей мемлекеттерінің әртүрлі аймақтарына саяхат», И.Фальк, И.Георги
ХҮІІІ ғ. Халық ауыз әдебиетінің көрнекті өкілдері: Ақтамберді жырау (1675-1768жж), ақын Тәтіқара жырау Үмбетей 1706-1778жж, Бұхар жырау (1684-1781), Жанақ ақын (1775-1846жж) айтыскер ақын, «Қозы Көрпеш- Баян Сұлу» романының ерекше нұсқасын сақтаған.Әсiресе соңғы шығармалары Абылай кезiндегi қазақ қоғамының iшкi өмiрi туралы маңызды мағлұмат көзi болып табылады. XVIII ғасырдағы тарихи тұлғалардың күрделi өмiрiн, қайшылықты тарихи тұлғасын және тамаша ерлiктерiн зерттеуде Үмбетей жырларының маңызы аса зор. Бiзге келiп жеткен бұл жырлар ауыз әдебиетiнiң үлгiлерi болғандықтан толық және жүйелi қалпында сақталмаған. Солай бола тұрса да, Үмбетейдiң жырларын бiлу арқылы ол өмiр сүрген замандағы тарихи тұлғалардың орны мен маңы- зын айқындай түсемiз. XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетiнiң алдыңғы қатардағы өкiлдерiнiң бiрi Бұқар жырау (1684—1781 жж.) — Қалқаман батырдың баласы, қазақ халқының тарихындағы ұлы тұлғалардың бiрi. Өмiрiнiң соңғы жылдары Абылайдың кеңесшiсi болған. Хан ақынды ерекше ықыласпен тыңдап, айтқанына құлақ салып отырған. Ол арғын тайпасы ның қаржас руынан шыққан. Ауызынан өлең төгiлiп тұратындық- тан замандастары оны “көмекей әулие” деп те атаған. Жы рау Абылай ханнан бұрынғы атақты Тәуке ханның да әрi заман- дасы, әрi жыршысы болып халықтың бiрлiгi және бүтiндiгi үшiн күрескен тарихи тұлға. Халық оны әулие, дана және көреген жырау ретiнде аса құрметтеген. Ол: “Қаракерей Қа бан бай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаздауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнiбек, Ормандай көп Орта жүз, Солардан шыққан төрт тiрек”, — деп қалмақ басқыншыларына қарсы елдi жұмылдыра үлкен рөл атқарған тарихи тұлғаларды жыр ға қосып, оларды басқаларға үлгi ретiнде ұсынып отырды.
XVIII ғасырдағы қазақ поэзиясының жарқын өкiлдерiнiң бiрi — Жанақ ақын (1775—1846 жж.) ақындар айтысында жеңiстi қолдан бермеген суырыпсалма. Шығыс Қазақстан облысы, бұрынғы Абыралы ауданында дүниеге келген Жа- нақ бар өмiрiн туған өлкесiн аралаумен өткiзген. Атақты ақынның Орынбаймен айтысы бiздiң заманымызға дейiн жетiп отыр. Жанақ шығармашылығының ең басты жетiстiгi — “Қозы Көрпеш — Баян сұлу” поэмасының ерекше бiр нұсқасының қазiрге дейiн сақталуы дер едiк.
1. Қазақ өлкесiн қандай экспедициялар зерттеген?
2. Орыс ғалымдарынан Қазақстанды зерттеген кiмдер?
3. XVIII ғасырдағы қазақ ақындарының шығармаларында қандай басты оқиғалар суреттелген?
4. XVIII ғасырдың көрнектi ақын-жырауларының мұраларын сипат- таңдар.
ІҮ. Жаңа сабақты бекіту
Мәтінмен жұмыс ( 10 минут ішінде тақырыптан он екі кіллті сөзді табу
12 кілтті сөз :
1. М.В.Ломоносов 8. Әдебиет
2. И.Г.Георги 9. Ақтамберді
3. И.К. Кириллов 10. Бұқар
4. В.Н.Татищев 11. Үмбетей
5. П.И.Рычков 12. Тәтіқара
6 Г.Ф.Миллер
7. И.Г.Андреев
Ү. Қорытынды, бағалау
ҮІ. Үйге тапсырма беру. « ХVІІІ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті» жоба қорғау
