Саба?ты? ма?саты: О?ушыларды бейорганикалы? ?осылыстарды? бірі болып келетін ?ыш?ылдар класымен, оларды? жіктелуі мен номенклатурасымен таныстыру. Зерттеу ?дісі ар?ылы ?ыш?ылдарды? ?асиеттерін аны?тау ж?не индикаторлар туралы т?сінік беру, ?ыш?ылдармен ж?мыс істеу ережелерімен таныстыру.
Міндеттері: Білімділік: ?ыш?ылдарды? формуласын ??растыру?а ж?не оларды атау?а ?йрету. ?ыш?ылдарды? ??рамын физикалы? ж?не химиялы? ?асиеттерін сипаттайтын химиялы? реакция те?деулерін жаза білуге баулу.
Дамытушылы?: Жа?а саба?пен ?ткен та?ырыптарды ?штастыра отырып о?ушыларды? білімдерін одан ?рі дамыту ж?не ?з беттерімен ж?мыс істеу ?абілеттерін, да?дыларын ?алыптастыру. Ойлау, есте са?тау ?абілеттерін дамыту.
Т?рбиелік: ??ыптылы??а, уа?ытты ?немдей білуге, ?орша?ан ортаны ?ор?ау?а т?рбиелеу.
к?к) т?тінді газ дік) су тудырушы ш?к) ?опар?ыш газ б?к) су тасушы
ІІІ. Жа?а саба?.
Балалар, мына суреттерге ?ара?даршы, осы заттар арасында ?андай байланыс бар? (алма, лимон, айран, аскорбин ?ыш?ылыны? д?мдері ?ыш?ыл болады). К?нделікті ?мірде ?олданылып ж?рген азы? т?ліктерді? к?біні? ?ыш?ыл д?мі болады. Олар?а ?ыш?ыл д?м беретін заттар ?ыш?ылдар деп аталады. ?ыш?ылдармен біз к?нделікті ?мірде жиі кездесеміз. Мысалы, жа?бырды? суы ол таза к?рінгенімен, оны? ??рамында еріген к?птеген заттар бар. Жа?а?ы айт?ан ауада?ы кездейсо? газдар суда еріп ?ыш?ылдар т?зеді де, ?ыш?ылды? жа?быр ретінде жерге т?седі, ал ол таби?ат?а ж?не адамдар?а ?те зиян. Бізді? а?замызда да ?ыш?ылдар бар (ас?азанда – т?з ?ыш?ылы, амин?ыш?ылдары а?уызды т?зеді, ал олар бізді? б?лшы? еттерімізді т?зеді). Егер орманда ??мырс?аны? илеуіні? жанында к?п отырып ?алса?дар, ??мырс?аны? ша??ан жерлері к?пке дейін ашиды. Себебі, ??мырс?а тек ша?ып ?ана ?оймай, жара?а ??мырс?а ?ыш?ылын жібереді. ?йде салат жаса?анда, консервілегенде сірке ?ыш?ылы, лимон ?ыш?ылы ?олданылады. Сонымен, ?ыш?ылдар бізді? айналамызда жиі кездеседі. ?р бір адам жас ерекшелігіне ?арамай саяхаттануды ?натады. Б?гін мен сендерді «?ыш?ылдар ?леміне» ша?ырамын. Барлы?тарымыз поезд?а отырайы?, сендер жолаушы боласы?дар, ал мен ба?ыттаушы боламын. Алдары?да т?р?ан д?птерлері? б?гін «Жолаушы к?нделігі» болсын. ?рбір станцияда нені к?ріп, ба?ыла?андары?ды осы к?нделіктері?е жазып отырасы?дар. Сонымен б?гінгі саба?ты? та?ырыбын к?нделіктері?е жазып алы?дар: «?ыш?ылдар, алынуы, аталуы, оларды? ?асиеттері».
Сонымен, «Таныстыру» бекеті
Тапсырма № 1
Осы бекетте т?ратын кейбір «т?р?ындарды?» аттары берілген. О?улы?тары?да?ы 91 беттегі № 10 кестені ж?не тірек сызбаларды ?олдана отырып, мына ?ыш?ылдарды ата ж?не неге олай аталатынын т?сіндіріп к?рі?дер.
HCl, H3PO4, H2S, H2SO4
(егер ?ыш?ылды? ??рамында оттек болса, онда ортада т?р?ан ?ыш?ылды? атымен, ал егер оттексіз болса онда сутекпен байланыс?ан атом?а «сутек» деген с?зді ?осып о?иды).
М: ?ыш?ылдарды? формулаларына м??ият ?ара?даршы ?андай ??састы? бар? (Н атомы бар) сутекпен байланыс?ан ?ал?ан ?алды?ты ?ыш?ыл ?алды?ы деп атайды. Оларды? валенттілігі байланыс?ан сутек атомдарыны? санына байланысты (кестемен ж?мыс).
М: ?ткен та?ырыптан мырыш пен хлорсутек арасында?ы реакцияны еске т?сірейікші. Б?л реакцияны? типі ?андай? (метал атомы сутекті? орнын басады)
М: ?ыш?ылдарды? ??рамында сутек саны ?рт?рлі болуына байланысты, оларды бірнегізді – HCl, HNO3, екінегізді – H2S, H2CO3, ?шнегізді – Н3РО4 деп жіктейді. ?ыш?ыл ?алды?ыны? валенттігі сутек санына байланысты (кестемен ж?мыс).
Та?ы ?андай белгісі бойынша жіктеуге болады? (оттекті ж?не оттексіз)
«Д?м тату» бекеті:
М: алдары?да т?р?ан аскорбин ?ыш?ылы мен лимонны? д?мін татып к?рі?дер. Б?л заттарды? ??рамында ?ыш?ылдар бар. Неге «?ыш?ылдар ?леміні?» «т?р?ындарын» ?ыш?ылдар деп атайды?
Біра?, кейбір ?ыш?ылдарды? д?мі ?ыш?ыл болмайды, мысалы, салицил ?ыш?ылыны? д?мі – т?тті, ал никотин ?ыш?ылыны? – ащы. К?біне барлы?тары ?ыш?ыл болады.
?ыш?ылдарды алу:
Бейметал оксидтерін суда еріту ар?ылы:
SO3 + H2O = H2SO4
H2 + Cl2 = 2HCl
«Техника ?ауіпсіздік ережесі»
Б?гін химия саба?ында бірінші ж?не со??ы рет сендер бір затты? д?мін м??алімні? р??сатымен ?ана татып к?рді?дер. Негізі химия саба?ында зертханалы? ж?мыс жаса?ан кезде: № 1 ереже «заттарды? д?мін к?руге болмайды»! № 2 «?ыш?ыл?а су ??ю?а болмайды». ?ыш?ылдар к?йдіргіш болып келеді (т?жірибемен к?рсету). Егер де ?ыш?ыл ?олы?ыз?а тамып кетсе, 5%-к ас содасыны? ерітіндісімен к?йген жерді жуу керек.
?ыш?ылдармен ж?мыс істеу ережесімен танысты? енді ары ?арай ж?ре беруге болады.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларды бейорганикалық қосылыстардың бірі болып келетін қышқылдар класымен, олардың жіктелуі мен номенклатурасымен таныстыру. Зерттеу әдісі арқылы қышқылдардың қасиеттерін анықтау және индикаторлар туралы түсінік беру, қышқылдармен жұмыс істеу ережелерімен таныстыру.
Міндеттері: Білімділік: Қышқылдардың формуласын құрастыруға және оларды атауға үйрету. Қышқылдардың құрамын физикалық және химиялық қасиеттерін сипаттайтын химиялық реакция теңдеулерін жаза білуге баулу.
Дамытушылық: Жаңа сабақпен өткен тақырыптарды ұштастыра отырып оқушылардың білімдерін одан әрі дамыту және өз беттерімен жұмыс істеу қабілеттерін, дағдыларын қалыптастыру. Ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Ұқыптылыққа, уақытты үнемдей білуге, қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу.
Пәнаралық байланыс: биология, экология
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, зерттеу әдісі
Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, қышқылдардың формуласы, тірек-сызбанұсқалары, аскорбин қышқылының таблеткалары, лимон, тұз және күкірт қышқылы ерітінділері, индикаторлар, Zn, Cu, Петри табақшасы, электрондық оқулық.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру.
ІІ. Ой шақыру.
1. Сұрақ-жауап әдісі:
- Біреуі оттек болып келетін бинарлы қосылысты қалай атайды?
- Ауа қандай газдардың қоспасы?
- Сутекке сипаттама беріңдер.
- Сутек қайда кездеседі?
- Сутекті қандай заттардан алуға болады?
- Сутек қандай заттармен әрекеттесе алады?
1.Сутектің химиялық таңбасы: Беу) Не Тау) Cu Жау) Si Тәу) Н
2.Күн жүйесі планеталарының қанша пайызын сутек атомы құрайды?
ал)25% ол)32% бел)24% ел)92%
3.Сутекті ең алғаш алған ғалым? біз) Ломоносов күз) Менделеев
сіз) Кавендиш жүз) Лавуазье
4.Сутек латынша қандай мағынаны береді:
көк) түтінді газ дік) су тудырушы шөк) қопарғыш газ бүк) су тасушы
ІІІ. Жаңа сабақ.
Балалар, мына суреттерге қараңдаршы, осы заттар арасында қандай байланыс бар? (алма, лимон, айран, аскорбин қышқылының дәмдері қышқыл болады). Күнделікті өмірде қолданылып жүрген азық түліктердің көбінің қышқыл дәмі болады. Оларға қышқыл дәм беретін заттар қышқылдар деп аталады. Қышқылдармен біз күнделікті өмірде жиі кездесеміз. Мысалы, жаңбырдың суы ол таза көрінгенімен, оның құрамында еріген көптеген заттар бар. Жаңағы айтқан ауадағы кездейсоқ газдар суда еріп қышқылдар түзеді де, қышқылдық жаңбыр ретінде жерге түседі, ал ол табиғатқа және адамдарға өте зиян. Біздің ағзамызда да қышқылдар бар (асқазанда – тұз қышқылы, аминқышқылдары ақуызды түзеді, ал олар біздің бұлшық еттерімізді түзеді). Егер орманда құмырсқаның илеуінің жанында көп отырып қалсаңдар, құмырсқаның шаққан жерлері көпке дейін ашиды. Себебі, құмырсқа тек шағып қана қоймай, жараға құмырсқа қышқылын жібереді. Үйде салат жасағанда, консервілегенде сірке қышқылы, лимон қышқылы қолданылады. Сонымен, қышқылдар біздің айналамызда жиі кездеседі. Әр бір адам жас ерекшелігіне қарамай саяхаттануды ұнатады. Бүгін мен сендерді «Қышқылдар әлеміне» шақырамын. Барлықтарымыз поездға отырайық, сендер жолаушы боласыңдар, ал мен бағыттаушы боламын. Алдарыңда тұрған дәптерлерің бүгін «Жолаушы күнделігі» болсын. Әрбір станцияда нені көріп, бақылағандарыңды осы күнделіктеріңе жазып отырасыңдар. Сонымен бүгінгі сабақтың тақырыбын күнделіктеріңе жазып алыңдар: «Қышқылдар, алынуы, аталуы, олардың қасиеттері».
Сонымен, «Таныстыру» бекеті
Тапсырма № 1
Осы бекетте тұратын кейбір «тұрғындардың» аттары берілген. Оқулықтарыңдағы 91 беттегі № 10 кестені және тірек сызбаларды қолдана отырып, мына қышқылдарды ата және неге олай аталатынын түсіндіріп көріңдер.
HCl, H3PO4, H2S, H2SO4
(егер қышқылдың құрамында оттек болса, онда ортада тұрған қышқылдың атымен, ал егер оттексіз болса онда сутекпен байланысқан атомға «сутек» деген сөзді қосып оқиды).
М: қышқылдардың формулаларына мұқият қараңдаршы қандай ұқсастық бар? (Н атомы бар) сутекпен байланысқан қалған қалдықты қышқыл қалдығы деп атайды. Олардың валенттілігі байланысқан сутек атомдарының санына байланысты (кестемен жұмыс).
М: Өткен тақырыптан мырыш пен хлорсутек арасындағы реакцияны еске түсірейікші. Бұл реакцияның типі қандай? (метал атомы сутектің орнын басады)
Сонымен:
1. қышқылдар құрылысының ұқсастығы неде?
2. металдармен әрекеттескенде сутекті қандай атомдар орынбасады?
3. сутекпен байланысқан атомды немесе атомдар тобын қалай атайды?
Қышқылдар дегеніміз метал атомдарымен орынбасуға бейім сутек атомдарынан және қышқыл қалдығынан тұратын күрделі заттар.
М: қышқылдардың құрамында сутек саны әртүрлі болуына байланысты, оларды бірнегізді – HCl, HNO3, екінегізді – H2S, H2CO3, үшнегізді – Н3РО4 деп жіктейді. Қышқыл қалдығының валенттігі сутек санына байланысты (кестемен жұмыс).
Тағы қандай белгісі бойынша жіктеуге болады? (оттекті және оттексіз)
«Дәм тату» бекеті:
М: алдарыңда тұрған аскорбин қышқылы мен лимонның дәмін татып көріңдер. Бұл заттардың құрамында қышқылдар бар. Неге «қышқылдар әлемінің» «тұрғындарын» қышқылдар деп атайды?
Бірақ, кейбір қышқылдардың дәмі қышқыл болмайды, мысалы, салицил қышқылының дәмі – тәтті, ал никотин қышқылының – ащы. Көбіне барлықтары қышқыл болады.
Қышқылдарды алу:
Бейметал оксидтерін суда еріту арқылы:
SO3 + H2O = H2SO4
H2 + Cl2 = 2HCl
«Техника қауіпсіздік ережесі»
Бүгін химия сабағында бірінші және соңғы рет сендер бір заттың дәмін мұғалімнің рұқсатымен ғана татып көрдіңдер. Негізі химия сабағында зертханалық жұмыс жасаған кезде: № 1 ереже «заттардың дәмін көруге болмайды»! № 2 «Қышқылға су құюға болмайды». Қышқылдар күйдіргіш болып келеді (тәжірибемен көрсету). Егер де қышқыл қолыңызға тамып кетсе, 5%-к ас содасының ерітіндісімен күйген жерді жуу керек.
Қышқылдармен жұмыс істеу ережесімен таныстық енді ары қарай жүре беруге болады.
«Тәжірибе» станциясы
«Қышқылдар әлемінің» «тұрғынымен» кездескенімізді қалай білеміз?
Тәжірибе № 1
Алдарында тұрған сынауықтарға біреуіне – фенолфталейн, екіншісіне – метилоранж, үшіншісіне – лакмус қағазын салыңдар. (оқушылар тәжірибе жасап қорытындыға келеді). Қышқылдар ерітінділерінде түсін өзгертетін заттарды индикаторлар деп атайды.
Осы әлемнің «тұрғындары» кіммен дос екен?
Тәжірибе № 2
Сынауықтағы қышқылдардың біреуіне – мырыш, екіншісіне – мысты салыңдар. Не байқадыңдар? Реакция теңдеулерін жазады.
