ІІ Ма?сат ?ою: Импульс. Импульсті? т?рлері. Импульсті? са?талу за?ымен таныстыру. Космос саласы мен ?арышкерлер тарихына шолу жасау.
ІІІ Жа?а саба?ты ме?герту:
Біз б?л тарауда екі са?талу за?ын: импульсті? ж?не энергияны? са?талу за?дарын ?арастырамыз. Б?л за?дар механиканы? барлы? за?дарыны? ішінде е? ма?ызды орынды иемденеді, ?йткені олар тек механиканы? ?ана емес, б?кіл физиканы? е? жалпы ?рі ?мбебап за?дары.
Ньютон за?дарыны? к?мегімен денелерді? ?оз?алысы мен ?зара ?рекеттесуіне ?атысты м?селелерді шешуге болады. К?птеген практикалы? сипатта?ы м?селелерді шешу ?шін белгілі бір жа?дайларда са?талатын физикалы? шамалар ?олданылады. Денелерді? механикалы? ?оз?алысын сипаттайтын осындай физикалы? шамалар?а дене импульсі ж?не к?ш импульсі жатады.
Дене импульсі – дене массасы мен жылдамды?ыны? к?бейтіндісіне те? физикалы? шама:
Р=mV
Дене импульсі – векторлы? шама, себебі жылдамды? векторлы? шама бол?анды?тан оны? дене массасына к?бейтіндісіне де векторлы? шама болады. Импульс жылдамды?ты? ба?ытымен ба?ытталады, SI ж?йесіндегі бірлігі секундына килограмм метр (кг*м/с).
Уа?ытты? Δt аралы?ы ішінде F к?шіні? ?рекеті салдарынан дене импульсі ?згереді:
Δр = F Δt
М?нда?ы Δр – дене импульсіні? ?згерісі. F Δt шамасын к?ш импульсі деп атайды.
Б?л ??ымдарды пайдалана отырып, Ньютонны? екінші за?ын импульстік т?сінік т?р?ысынан юлайша т?жырымдау?а болады: дене импульсіні? ?згерісі к?ш импульсіне те?.
Импульс денелерді? ?зара ?рекеттесуі кезінде са?талатын біренсаран физикалы? шамаларды? ?атарына жатады.
Бір дене екінші денені ?оз?алыс?а келтірсе, онда ол екінші денеге ?анша ?оз?алыс берсе, сонша ?оз?алысын жо?алтады.
Екі немесе оданда к?п дене бір-бірімен ?зара ?рекеттескенде, сан алуан ?згерістер болуы м?мкін. Мысалы, зе?біректен салют снаряттарын ат?анда, оны? сыны?тары жан-жа??а ?шады да, б?рын?ыдан еш н?рсе ?алмайтындай к?рінеді. Сыны?тарды? т?сі, пішіні, орны ж?не жылдамды?тары ?згереді. Алайда осы ??былыстарда кейбір шамалар (импульс) са?талады да ж?не олар бас?а ?згеретін шамалар?а шектеулер ?ояды. Денелерді? ?зара ?рекеттесуі кезінде са?талатын шамаларды табу?а бізге Ньютонны? за?дары к?мектеседі. (42 – сурет бойынша т?сінік).
Жылдамды?тары V1 V2 ал массалары m1, m2 болатын 2 шар ?зара ?рекеттессін делік. ?зара ?рекеттесу к?штері Ньютонны? ?шінші за?ымен байланысады.
Білімділік: Оқушыларға импульс., импульстің сақталу заңы жөнінде мағлұмат беру.
Дамытушылық: Дене импульсі, күш импульсі, импульстің сақталу заңы негізінде оқушылардың физикалық түсініктерін дамыту. Формулалармен таныстыру, есептер шығарудағы машығын тереңдету.
Тәрбиелік: Теориялық білімдерін практикамен ұштастыруға, нақтылыққа, жүйелікке, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
ІІ Мақсат қою: Импульс. Импульстің түрлері. Импульстің сақталу заңымен таныстыру. Космос саласы мен ғарышкерлер тарихына шолу жасау.
ІІІ Жаңа сабақты меңгерту:
Біз бұл тарауда екі сақталу заңын: импульстің және энергияның сақталу заңдарын қарастырамыз. Бұл заңдар механиканың барлық заңдарының ішінде ең маңызды орынды иемденеді, өйткені олар тек механиканың ғана емес, бүкіл физиканың ең жалпы әрі әмбебап заңдары.
Ньютон заңдарының көмегімен денелердің қозғалысы мен өзара әрекеттесуіне қатысты мәселелерді шешуге болады. Көптеген практикалық сипаттағы мәселелерді шешу үшін белгілі бір жағдайларда сақталатын физикалық шамалар қолданылады. Денелердің механикалық қозғалысын сипаттайтын осындай физикалық шамаларға дене импульсі және күш импульсі жатады.
Дене импульсі – дене массасы мен жылдамдығының көбейтіндісіне тең физикалық шама:
Р=mV
Дене импульсі – векторлық шама, себебі жылдамдық векторлық шама болғандықтан оның дене массасына көбейтіндісіне де векторлық шама болады. Импульс жылдамдықтың бағытымен бағытталады, SI жүйесіндегі бірлігі секундына килограмм метр (кг*м/с).
Уақыттың Δt аралығы ішінде F күшінің әрекеті салдарынан дене импульсі өзгереді:
Δр = F Δt
Мұндағы Δр – дене импульсінің өзгерісі. F Δt шамасын күш импульсі деп атайды.
Күш импульсі де векторлық шама б.т. Күш импульсі векторының бағыты әрекет етуші күш бағытымен сәйкес келеді. Күщ импульсінің SI-дегі бірлігі-ньютон *секунд (Н*с)
Бұл ұғымдарды пайдалана отырып, Ньютонның екінші заңын импульстік түсінік тұрғысынан юлайша тұжырымдауға болады: дене импульсінің өзгерісі күш импульсіне тең.
Импульс денелердің өзара әрекеттесуі кезінде сақталатын біренсаран физикалық шамалардың қатарына жатады.
Бір дене екінші денені қозғалысқа келтірсе, онда ол екінші денеге қанша қозғалыс берсе, сонша қозғалысын жоғалтады.
Екі немесе оданда көп дене бір-бірімен өзара әрекеттескенде, сан алуан өзгерістер болуы мүмкін. Мысалы, зеңбіректен салют снаряттарын атқанда, оның сынықтары жан-жаққа ұшады да, бұрынғыдан еш нәрсе қалмайтындай көрінеді. Сынықтардың түсі, пішіні, орны және жылдамдықтары өзгереді. Алайда осы құбылыстарда кейбір шамалар (импульс) сақталады да және олар басқа өзгеретін шамаларға шектеулер қояды. Денелердің өзара әрекеттесуі кезінде сақталатын шамаларды табуға бізге Ньютонның заңдары көмектеседі. (42 – сурет бойынша түсінік).
Жылдамдықтары V1 V2ал массалары m1, m2 болатын 2 шар өзара әрекеттессін делік. Өзара әрекеттесу күштері Ньютонның үшінші заңымен байланысады.
/ /
F1 =F2 m1 V1 V1/ Δt= - m2 V2 -V2/ Δt
Мұндағы V1 және V2шарлардың бастапқы жылдамдықтары V1 және V1 шарлардың өзара әрекеттескеннен кейінгі жылдамдықтары өзара әрекеттесу уақыт аралығы. Өрнекті түрлендіріп алатынымыз
m1 V1+m2 V2 = m1 V `1 + m2 V `2
немесе
P1 +P2 =P`1 +P` 2
Алынған теңдік бойынша: өзара әрекеттескенге дейінгі жүйе импульсі өзара әрекеттескеннен кейінгі жүйе импульсіне тең.
Бұл- импульстің сақталу заңы және ол былайша оқылады: тұйық жүйеде өзара әрекеттесетін денелер импульстерінің векторлық қосындысы өзгеріссіз қалады (сақталады)
Импульстің сақталу заңы біз қарастырып отырған денелер жүйесіне сырттан ешқандай күштер әрекет етпесе ғана орындалады.
Реактивті қозғалыс
Ауасыз ғарыш кеңістігінде ғарыш кемелері бағытын немесе өзінің жылдамдық модулін өзгертуі үшін кері итерілген тірек жоқ. Ғарыш зымырандарының ұшуы реактивті қозғалыс принципіне негізделген.
Реактивті қозғалыс деп денеден оның қандай да бір бөлігі шыққан кездегі қозғалысын айтады.
IV Бекіту: 12 жаттығу.61-бет
7-слайд.
Тестік тексеру.
Импульс деген не?
Жылдамдық мөлшері
Қозғалыс мөлшері
Қашықтық мөлшері
Дене импульсінің өлшем бірлігі.
кг
кг*м/с
Н*с
Күш импульсінің өлшем бірлігі.
Кг
Кг*м/с
Н*с
Дене импульсінің формуласы.
Р=mV
Δр = F Δt
F=ma
Күш импульсінің формуласы
А. Р=mV
В. Δр = F Δt
С. F=ma
Импульс – қозғалыс мөлшері
Р
Дененің массасы мен жылдамдықтың көбейтіндісіне тең физикалық шама
Денеге әрекет ету күш пен әрекет ету уақытының көбейтіндісіне тең физикалық шама
Р=mV
Δр = F Δt
Р 
m V = F
